Momenteel lees ik ‘Grote verwachtingen: In Europa 1999-2019’ van Geert Mak en kijk ook de serie daarbij, die elke zondagavond wordt uitgezonden. Eén van de dingen die me daarin opvalt, is de revival die propaganda in Europa (een daarbuiten) aan het maken is. Alleen noemen we het nu meestal niet propaganda, maar ‘alternatieve feiten’. Je zou dit een soort propaganda 2.0 kunnen noemen, omdat het niet alleen in totalitaire staten veel voorkomt, maar ook in landen met een lange democratische traditie, lijken mensen er steeds gevoeliger voor te zijn. Bovendien kunnen deze ‘alternatieve feiten’ tegenwoordig razendsnel worden verspreid, bijvoorbeeld door een fenomeen als ‘trollenfabrieken’.
Het – in meerdere of mindere mate – verbuigen van de waarheid is natuurlijk een fenomeen van alle tijden. Maar door de grote hoeveelheid informatie die er dagelijks op ons afkomt en de snelheid waarmee dat gebeurt – je zou het ‘infomania’ kunnen noemen – lijkt er tegenwoordig een apathie te zijn, om tot een onderscheid te komen tussen wat op feiten is gebaseerd en wat niet. En dat baart me vooral zorgen, want zodra we niet meer geïnteresseerd zijn in wat er wel en niet waar is, openen we de deur voor allerlei gevaarlijke speculaties op de werkelijkheid, die mede bepalend zijn voor hoe we ons leven vorm geven en hoe we met elkaar omgaan.
Bovendien lijkt er steeds minder ruimte te zijn voor genuanceerde antwoorden op complexe vragen, waardoor extreme opvattingen de overhand dreigen te krijgen via (sociale) mediakanalen. Wanneer deze opvattingen ook nog eens met een sausje worden overgoten van wat we graag willen horen, dan bestaat het gevaar dat we geen kritische vragen meer stellen en dat we met alle (populistische) winden mee waaien, die maar vertellen wat we willen horen. Maar als iets te mooi is om waar te zijn – bijvoorbeeld het ontkennen van het klimaatprobleem – dan is het belangrijk om de signalen die onze ‘antenne’ daarbij aangeeft niet te negeren. Want hoe vaker je dit soort signalen negeert, hoe verder je ‘antenne’ afgestompt raakt, totdat je de signalen niet meer waarneemt.
Ik zei al dat het verbuigen van de waarheid een fenomeen van alle tijden is. In de tijd van de profeet Jeremia was dat niet anders. Jeremia profeteerde in de periode dat het zuidelijke rijk van Israël (Juda) op het randje van de ballingschap naar Babylonië stond. Deze ballingschap vond gefaseerd plaats en in Jeremia 28 vindt er een gesprek plaats tussen Jeremia en de profeet Chananja, op het moment dat een eerste grote groep mensen al is weggevoerd en een aantal jaar voordat de stad Jeruzalem volledig verwoest zal worden. Chananja profeteert dat het volk snel zal worden bevrijd. Maar Jeremia zegt: ‘Van een profeet die voorspoed en vrede profeteert, weten we pas dat hij inderdaad door de HEER gezonden is als zijn woorden uitkomen’ (Jer. 28:9). De geschiedenis heeft uitgewezen wie er gelijk had, maar wat leren wij daarvan? Neem eerst eens rustig de tijd om de feiten te checken, voordat je gelooft of iets wel of niet waar is.